در بررسی وضعیت سیاسی و فرهنگی دوران امام رضا(ع)، نگاهی ژرف به تاریخ امامت و حوادث پیرامون آن، تصویری روشن از تلاش‌های اهل‌بیت(ع) برای احیای دین و حفظ معارف اصیل اسلامی ترسیم می‌کند. آن‌گونه که در روایات آمده، اگر مردم کلمات و معارف حقیقی اهل‌بیت(ع) را درک می‌کردند، قطعا حمایت از آن بزرگواران بیشتر می‌شد و امکان تحقق اهداف الهی‌شان فراهم می‌آمد. همین مسأله، از موانع جدی تحقق زودهنگام حکومت الهی اهل‌بیت(ع) بود.
در روایتی از امام صادق(ع) یا امام باقر(ع) در کتاب کافی آمده: خداوند برای حکومت اهل‌بیت(ع) زمانی را مقرر کرده بود اما مردم یاری نکردند و غضب خدا باعث شد این امر به تأخیر بیفتد. پس از آن، دوران سخت اهل‌بیت(ع) آغاز شد و خلفای بنی‌عباس، ظلم و جنایت را به اوج رساندند. امامت امام رضا(ع) یکی از پربرکت‌ترین دوره‌های امامت است؛ ۲۰سال امامت که ۱۰سال آن مصادف با حکومت هارون ملعون بود. برای تحلیل درست اهل‌بیت(ع) باید معاصرین ایشان را شناخت. هارون و خلفای بعدی، ظلم و فساد را رواج دادند و اهل‌بیت(ع) در برابر این شرایط ایستادگی کردند. امام رضا(ع) در برابر حاکمان فاسد و ظلم بنی‌عباس، مأموریت اصلی خود را حفظ دین از تحریف و نشر معارف حقیقی اسلام قرار داد و معنای شیعه را برای محبان اهل‌بیت(ع) به‌خوبی تبیین نمود و با تهاجم فرهنگی مقابله کرد. امام رضا(ع) به ما آموخت حتی در سخت‌ترین شرایط نباید مأیوس شد و باید به فعالیت فرهنگی و دینی ادامه داد. یکی از شگردهای فرهنگی بنی‌عباس برای کمرنگ کردن نقش اهل‌بیت(ع) ترجمه گسترده کتاب‌های یونانی، رومی و ایرانی بود. این جریان از دوران منصور آغاز شد و هدف آن کم‌توجه کردن مردم به معارف اهل‌بیت(ع) بود. در حالی که اسلام هیچ‌گاه با علم مخالفت نداشته و پیامبر(ص) فرموده بود «اگر علم در چین باشد، بروید و آن را بیاموزید» اما امام رضا(ع) می‌کوشید از این روند سوءاستفاده نشود. آن حضرت ضمن حمایت از علم حقیقی، به تبیین مرزهای معارف ناب اسلامی پرداخت و مانع تحریف دین شد. در چنین فضایی، امام رضا(ع) رسالت خود را آغاز کرد. نخستین اقدام آن حضرت، مقابله با تحریف دین و نشر معارف اهل‌بیت(ع) بود. آن بزرگوار با بهره‌گیری از فرصت‌های محدود، به تربیت شاگردان، مناظره با اندیشمندان ادیان و مکاتب مختلف و تثبیت جایگاه علمی اهل‌بیت(ع) پرداخت. مأمون در ظاهر تلاش داشت چهره‌ای علمی از خلافت نشان دهد اما امام رضا(ع) با حضور مؤثر در عرصه علمی نشان داد که سرچشمه علم حقیقی، خاندان نبوت است. ادامه این روایت تاریخی و بررسی دقیق اقدامات فرهنگی، سیاسی و اعتقادی امام رضا(ع) در دوران مأمون، به روشن‌تر شدن ابعاد نهضت علمی و الهی اهل‌بیت(ع) منجر خواهد شد؛ نهضتی که امروز نیز چراغ راهی برای اهل ایمان در برابر تحریف، جهل و ستم است. امام رضا(ع) به ما یاد داد امید به رحمت خداوند را هرگز از دست ندهیم و در راه احیای امر اهل‌بیت(ع)، همواره فعال و پویا باشیم.
